ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମରେ କୌଣସି ଶୁଭକାଯ୍ୟ ଆରମ୍ଭ କରିବା ଆଗରୁ ଭଗବାନ ଗଣେଶଙ୍କ ପୂଜା କରାଯାଇଥାଏ । ଗଣେଶଙ୍କ ଧ୍ୟାନ, ଜପ ଓ ଆରାଧନା କରିବା ଦ୍ୱାରା ସମସ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟ ନିର୍ବିଘ୍ନରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥାଏ ବୋଲି ବିଶ୍ୱାସ ରହିଛି । ସେଥିପାଇଁ ତ ସେ ବିଘ୍ନହର୍ତ୍ତା । ତେଣୁ ଶୁଭକାର୍ଯ୍ୟରେ ଯେପରି କିଛି ବିଘ୍ନ ନ ଆସୁ , ସେଥିପାଇଁ ପ୍ରଥମେ ଗଣେଶ ପୂଜା କରାଯାଇଥାଏ ।କଳା, ବିଜ୍ଞାନ ଓ ବୁଦ୍ଧିମତ୍ତାର ଦେବତା ଓ ସଂରକ୍ଷଣ ରୂପେ ସେ ପରିଚିତ । କୌଣସି ଘର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ହେଉ କିମ୍ବା ବିଦ୍ୟାରମ୍ଭ ହେଉ , ସବୁଥିରେ ଗଣେଶଙ୍କ ଆବାହନ କରାଯାଇଥାଏ । ସେ ପବିତ୍ର ବିଦ୍ୟାମାନ । ଭାଦ୍ରବ ମାସ ଶୁକ୍ଳପକ୍ଷ ଚତୁର୍ଥୀ ତିଥିରେ ଶ୍ରୀଗଣେଶଙ୍କ ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନା କରାଯାଏ । ବିଶେଷ ଭାବରେ ବିଭିନ୍ନ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନରେ ବିଦ୍ୟାଦାତା ଭାବେ ଶ୍ରୀଗଣେଶଙ୍କ ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନା ମହାଆଡମ୍ବରରେ ପାଳ କରାଯାଉଛି । ଓଡିଶା ସମେତ ଭାରତର ବିଭିନ୍ନ ରାଜ୍ୟରେ ଗଣେଶ ପୂଜାରେ ଉତ୍ସବ ମୁଖର ବାତାବରଣ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଛି ।ଆଜି ଭାଦ୍ରବ ମାସର ଶୁକ୍ଳପକ୍ଷ ଚତୁର୍ଥୀ ତିଥି । ପବିତ୍ର ଗଣେଶ ଚତୁର୍ଥୀ । ସବୁଠି ଚାଲିଛି ବିଘ୍ନ ବିନାଶକଙ୍କ ପୂଜା । ସବୁଠି ଧୁମ୍ଧାମରେ ପାଳନ ହେଉଛି ଗଣେଶ ପୂଜା । ଏନେଇ ସବୁଠି ଉତ୍ସବର ମାହୋଲ । ଗାଁରୁ ସହର, ସବୁଠି ଉତ୍ସାହର ସହିତ ଗଣପତିଙ୍କ ଆଗମନକୁ ଅପେକ୍ଷା କରିଛନ୍ତି ଲୋକେ । ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନରେ ମଧ୍ୟ ଆରାଧନା କରିବେ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀ।ମୁଖ୍ୟତଃ ମହାରାଷ୍ଟ୍ରରେ ଏହି ଦିନକୁ ବେଶ୍ ଧୂମଧାମରେ ପାଳନ କରାଯାଏ । ସେହିପରି ଦେଶର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପ୍ରଦେଶରେ ମଧ୍ୟ ବଡ଼ ଉତ୍ସାହ ସହ ଗଣେଶ ପୂଜା ପାଳନ କରାଯାଏ । ଗଣେଶ ପ୍ରଥମ ପୂଜ୍ୟ ଦେବତା ହୋଇଥିବାରୁ ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶୁଭକାର୍ଯ୍ୟର ଆରମ୍ଭ ଗଣେଶଙ୍କ ପୂଜାଠୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ ।ଆଲୋକମାଳା ମଣ୍ଡିତ ତୋରଣରେ ସୁସଜ୍ଜିତ ମଣ୍ଡପ ଗୁଡ଼ିକ ଆକର୍ଷକ ହୋଇଥାନ୍ତି । ଘରଠୁ ଆରମ୍ଭ କରି ବିଭିନ୍ନ କ୍ଲବ ଏବଂ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନ ମାନଙ୍କରେ ମଧ୍ୟ ଗଣେଶ ପୂଜାକୁ ନେଇ ବିଶେଷ ପ୍ରସ୍ତୁତି ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଛି । ଯେକୌଣସି ଦେବଦେବୀଙ୍କ ପୂଜା ବା ଉତ୍ସବ, ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଧାର୍ମିକ ବା ମାଙ୍ଗଳିକ କାର୍ଯ୍ୟ, ଗଣେଶଙ୍କ ପୂଜା ବ୍ୟତୀତ ଆରମ୍ଭ କରାଯାଏ ନାହିଁ। ତେଣୁ ସମସ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟରେ ସେ ଅଗ୍ରପୂଜ୍ୟ। ମହାପ୍ରଭୁ ଗଜାନନ ଧରାକୁ ଆସିଥିବାରୁ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ପରିବେଶ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି। ପ୍ରଭୁଙ୍କ ସ୍ବାଗତକୁ ନେଇ ଗଗନ ପବନ ଉତ୍ସବ ମୁଖର ହୋଇଥିବା ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଛି।ଗଣେଶ ଆଦିଦେବ ଭାବରେ ପରିଚିତ । ସେ ସବୁଯୁଗରେ ଅବତାର ନେଇଥିବାର କୁହାଯାଏ ।
ସତ୍ୟ ଯୁଗରେ ଋଷି କଶ୍ୟପ ଓ ଅଦିତିଙ୍କ ଘରେ ମହଙ୍କତ ବିନାୟକ ରୂପରେ ଜନ୍ମ ନେଇ ଦେବାନ୍ତକ ଓ ନରାନ୍ତକ ନାମକ ରାକ୍ଷସଙ୍କୁ ବଧ କରିଥିଲେ।
ତ୍ରେତୟା ଯୁଗରେ ଭାଦ୍ରବ ଶୁକ୍ଳପକ୍ଷ ଚତୁର୍ଥୀରେ ଉମାଙ୍କ ଘରେ ଜନ୍ମି,ଗଣେଶ ରୂପରେ ଜନ୍ମିସିନ୍ଧୁ ନାମକ ରାକ୍ଷସକୁ ବଧ କରିବା ସହ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ପୁତ୍ରି ଦ୍ୱୟ ରିଦ୍ଧି ଓ ସିଦ୍ଧିଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥିବାର ପୁରାଣରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ।ଦ୍ୱାପର ଯୁଗରେ ଗଣେଶ ରୂପରେ ପାର୍ବତୀଙ୍କ ପୁତ୍ର ଭାବରେ ପୁରାଣରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ।କଳି ଯୁଗରେ ଭବିଷ୍ୟ ପୁରାଣ ଅନୁସାରେ ଧୁମ୍ରକେତୁ ରୂପରେ ଅବତାର କଥାବର୍ଣ୍ଣିତ ଅଛି। କୌଣସି ଶୁଭ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ପୂର୍ବରୁ ପ୍ରଥମେ ଭଗବାନ ଗଣେଶଙ୍କୁ ଆବାହନ କରାଯାଏ। ପୁରାଣ କହେ ଭଗବାନ ଗଣେଶଙ୍କର ବକ୍ରତୁଣ୍ଡ ଅବତାର ଅନେକ ରହସ୍ୟମୟ। ଇନ୍ଦ୍ରରାଜଙ୍କ ଠାରୁ ଭୁଲବଶତଃ ମତ୍ସ୍ୟରାସୁର ନାମକ ଏକ ରାକ୍ଷସ ଜନ୍ମ ହୋଇଥିଲା। ମତ୍ସ୍ୟରାସୁର ଅନେକ ବର୍ଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗୋଟିଏ ଗୋଡ଼ରେ ଛିଡ଼ା ହୋଇ ଶିବଙ୍କୁ ତପସ୍ୟା କରିଥିଲେ। କଠୋର ତପସ୍ୟାରେ ଶିବ ପ୍ରସନ୍ନ ହୋଇ ମତ୍ସ୍ୟରାସୁରଙ୍କୁ ବରଦାନ ଦେବାକୁ କହିଲେ। ଭଗବାନ ଶିବ ତାଙ୍କୁ ଅଭୟ ବର ଦେଇଥିଲେ। ବରଦାନ ପାଇବା ପରେ ମତ୍ସ୍ୟରାସୁର ପୃଥିବୀରେ ଆକ୍ରମଣ କରିଥିଲେ। ଏହା ପରେ ତିନି ଲୋକରେ ରାଜା ହୋଇଥିଲେ। ଏସଵୁ ଦେଖି ଭଗବାନ ଶିବ କିଛି କରିପାରି ନଥିଲେ, କାରଣ ଶିବ ତାଙ୍କୁ ନିଜେ ବରଦାନ ଦେଇଥିଲେ। ଅଚାନକ କୈଳାସ ପର୍ବତ ଉପରେ ମତ୍ସ୍ୟରାସୁର ଶିବଙ୍କୁ ଆକ୍ରମଣ କରିଥିଲେ। ଦେବତାଙ୍କର ଆରାଧନା ଶୁଣିବା ପରେ ଭଗବାନ ଗଣେଶ ବକ୍ରତୁଣ୍ଡ ଅବତାର ଧାରଣ କରିଥିଲେ। ଶେଷରେ ଭଗବାନ ଗଣେଶ ବକ୍ରତୁଣ୍ଡ ଅବତାରରେ ମତ୍ସ୍ୟରାସୁରକୁ ବଦ୍ଧ କରିଥିଲେ।
ମହର୍ଷି ଚ୍ୟବନ ନିଜ ତପ ବଳରେ ମନ୍ଦକୁ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କୁ ଚ୍ୟବନର ପୁତ୍ର କୁହାଯାଉଥିଲା। ମନ୍ଦ ଅସୁରମାନଙ୍କର ଗୁରୁ ଶୁକ୍ରାଚାର୍ଯ୍ୟଙ୍କଠାରୁ ଦିକ୍ଷା ନେବା ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ। ଶୁକ୍ରାଚାର୍ଯ୍ୟ ତାଙ୍କୁ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ଜ୍ଞାନରେ ପାରଦର୍ଶୀ କରାଇଲେ। ପରେ ସେ ଦେବତାମାନଙ୍କୁ ବିରୋଧ କରି ସେମାନଙ୍କୁ ହଇରାଣ କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ। ମନ୍ଦ ଏତେ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ହୋଇଗଲା ଯେ ସେ ଭଗବାନ ଶିବଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ପରାସ୍ତ କଲା। ସମସ୍ତ ଦେବତା ଏକତ୍ର ଗଣପତିଙ୍କୁ ପୂଜା କଲେ। ତା’ପରେ ଭଗବାନ ଗଣେଶ ଏକଦନ୍ତ ରୂପ ଧାରଣ କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କର ଚାରି ହାତ, ଗୋଟିଏ ଦାନ୍ତ, ବଡ ପେଟ ସହ ମୁଣ୍ଡ ହାତୀ ପରି ଥିଲା। ଯୁଦ୍ଧରେ ଏକଦନ୍ତ ରୂପରେ ମନ୍ଦାସୁରକୁ ପରାସ୍ତ କଲେ ଗଣେଶ।ଯେତେବେଳେ କାର୍ତ୍ତିକେୟ ତାଡକାସୁରର ବଦ୍ଧ କଲେ, ଅସୁରଗୁରୁ ଶୁକ୍ରାଚାର୍ଯ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟରାସୁର ନାମକ ଏକ ଅସୁରର ସୃଷ୍ଟି କରି ତାଙ୍କୁ ଦେବତାମାନଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ମତାଇଥିଲେ। ମତ୍ସ୍ୟରାସୁର ଠାରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇବା ପାଇଁ ଦେବତାମାନେ ଗଣେଶଙ୍କୁ ପୂଜା କରିଥିଲେ। ତା’ପରେ ଗଣେଶ ମହୋଦର ଅବତାର ନେଲେ। ମହୋଦରଙ୍କ ପେଟ ବହୁତ ବଡ ଥିଲା। ଯେତେବେଳେ ସେ ମୂଷା ଉପରେ ମତ୍ସ୍ୟରାସୁରର ରାଜ୍ୟରେ ପହଞ୍ଚିଲେ, ସେତେବେଳେ ମତ୍ସ୍ୟରାସୁର ଯୁଦ୍ଧ ନକରି ଗଣପତିଙ୍କୁ ନିଜର ଇଷ୍ଟ ଭାବେ ମାନିନେଇଥିଲେ। ଆହୁରି ମଧ୍ୟ ଗଣେଶଙ୍କୁ ନେଇ ଏକ କଥା ରହିଛି। ଥରେ ଚନ୍ଦ୍ର ଗଣେଶଙ୍କ ଲମ୍ବୋଦରକୁ ଦେଖି ତାଙ୍କୁ ପରିହାସ କରିଥିଲେ। ଗଣେଶ କ୍ଷୁବ୍ଧ ହୋଇ ନିଜର ଗୋଟିଏ ଦାନ୍ତ ଭାଙ୍ଗି ଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଉପରକୁ ଫୋପାଡି ଥିଲେ। ସେବେଠୁ ଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ସୁନ୍ଦର ଦେହରେ ଚିହ୍ନ ରହିଗଲା। ଗଣେଶ ମଧ୍ୟ ଏକଦନ୍ତ ହେଲେ ।
ଗଜାନନ: ଥରେ ଧନରାଜ କୁବେର ଭଗବାନ ଶିବ ଏବଂ ମାତା ପାର୍ବତୀଙ୍କ ଦର୍ଶନ ପାଇବା ପାଇଁ କୈଳାସ ପର୍ବତରେ ପହଞ୍ଚିଲେ। ପାର୍ବତୀଙ୍କୁ ଦେଖି କୁବେରଙ୍କ ମନରେ ଲୋଭ ସୃଷ୍ଟି ହେଲା। ସେହି ଲୋଭ ହେତୁ ଲୋଭାସୁର ଜନ୍ମ ନେଲେ। ସେ ଶୁକ୍ରାଚାର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ଆଦେଶରେ ଶିବଙ୍କୁ ପୂଜା କରିବା ଆରମ୍ଭ କଲେ। ଶିବ ଲୋଭାସୁର ଉପରେ ପ୍ରସନ୍ନ ହୋଇ ତାକୁ ବର ଦେଇଥିଲେ। ବରଦାନକୁ ଅସ୍ତ୍ରକରି ଲୋଭାସୁର ସାରା ବିଶ୍ଵକୁ କାବୁ କରିବସିଲା। ଶିବଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ ପାଇଁ କୈଳାସ ପର୍ବତକୁ ଛାଡିବାକୁ ପଡିଥିଲା। ତା’ପରେ ସମସ୍ତ ଦେବତା ଦେବଗୁରୁ ଗଣେଶଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କରିଥିଲେ। ଲୋଭାସୁରଙ୍କୁ ପରାସ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ଗଣେଶ ଗଜାନନ ରୂପ ନେଇଥିଲେ। ଗଣେଶ ଲୋଭାସୁରକୁ ଯୁଦ୍ଧ ପାଇଁ ଏକ ବାର୍ତ୍ତା ପଠାଇଲେ। କିନ୍ତୁ ଶୁକ୍ରାଚାର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ପରାମର୍ଶରେ ଲୋଭାସୁର ଯୁଦ୍ଧ ନକରି ତାଙ୍କ ପରାଜୟକୁ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ।
ବିଘ୍ନରାଜ: ଥରେ ପାର୍ବତୀ ନିଜ ସାଙ୍ଗମାନଙ୍କ ସହିତ ଗପିଲାବେଳେ ଉଚ୍ଚ ସ୍ୱରରେ ହସିଥିଲେ। ତାଙ୍କ ହସରୁ ଏକ ବିରାଟକାୟ ପୁରୁଷ ଜନ୍ମ ନେଇଥିଲା। ପାର୍ବତୀ ତାଙ୍କ ନାମ ମମ ରଖିଲେ। ମାତା ପାର୍ବତୀଙ୍କୁ ଭେଟିବା ପରେ ସେ ଅନୁତାପ କରିବାକୁ ଜଙ୍ଗଲକୁ ଯାଇଥିଲେ। ସେଠାରେ ସେ ଶମ୍ବରାସୁରଙ୍କୁ ଭେଟିଥିଲେ। ଶମ୍ବରାସୁର ତାଙ୍କୁ ଅନେକ ଅସୁରଶକ୍ତି ଶିଖାଇବା ସହ ଗଣେଶଙ୍କୁ ପୂଜା କରିବାକୁ କହିଥିଲେ। ମମ ଗଣପତିଙ୍କୁ ପୂଜାରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ କରି ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡର ରହସ୍ୟ ମାଗିଥିଲେ। ଶମ୍ବର ତାଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ଝିଅ ମୋହିନୀ ସହ ବିବାହ କରାଇଥିଲେ। ଯେତେବେଳେ ଶୁକ୍ରାଚାର୍ଯ୍ୟ ତାଙ୍କ ମା’ଙ୍କ ଅନୁତାପ ବିଷୟରେ ଶୁଣିଲେ, ସେତେବେଳେ ସେ ତାଙ୍କୁ ଦୈତ୍ୟରାଜ ପଦରେ ସମ୍ମାନିତ କରିଥିଲେ। ମମସୁର ଅତ୍ୟାଚାର ଆରମ୍ଭ କରି ସମସ୍ତ ଦେବତାଙ୍କୁ କାରାଗାରରେ ରଖିଥିଲେ। ତା’ପରେ ଦେବତା ଗଣେଶଙ୍କୁ ପୂଜା କଲେ। ଗଣେଶ ବିଘ୍ନରାଜ ଭାବରେ ଅବତାର ନେଲେ। ଗଣେଷ ମମସୁର ଠାରୁ ଦେବତାମାନଙ୍କୁ ମୁକ୍ତ କଲେ।
ଲମ୍ବୋଦର: ସମୁଦ୍ରର ମନ୍ଥନବେଳେ ଭଗବାନ ବିଷ୍ଣୁ ମୋହିନୀଙ୍କ ରୂପ ନେଇଥିଲେ, ସେତେବେଳେ ଶିବ ତାଙ୍କୁ ଦେଖି ପ୍ରୀତ ହୋଇଥିଲେ। ସେଇଠୁ ଜନ୍ମ ନେଇଥିଲା ଏକ କଳା ରାକ୍ଷସ। ସେହି ଅସୁରୁ ନାମ ଥିଲା କ୍ରୋଧାସୁର। କ୍ରୋଧାସୁର ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ ପୂଜା କରି ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡକୁ ଜୟ କରିବାର ବର ପାଇଲେ। କ୍ରୋଧାସୁରର ଏହି କ୍ରୋଧପଇଁ ସମସ୍ତ ଦେବତା ଭୟଭୀତ ହୋଇପଡିଲେ। ଯେତେବେଳେ ସେ ଯୁଦ୍ଧ କରିବାକୁ ବାହାରିଥିଲେ। ଗଣପତି ଲମ୍ବୋଦରର ରୂପ ନେଇ ତାଙ୍କୁ ବିରୋଧ କରିଥିଲେ। କ୍ରୋଧାସୁରକୁ ଗଣେଶ ଅନିଭବ କରାଇଥିଲେ କି ସେ କେବେ ବିଜୟ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ। କ୍ରୋଧାସୁରା ଯୁଦ୍ଧଛାଡି ପାତାଳକୁ ଚାଲିଯାଇଥିଲେ।
ବିକଟ: ଭଗବାନ ବିଷ୍ଣୁ ଜଳନ୍ଦରଙ୍କ ବିନାଶ ପାଇଁ ତାଙ୍କ ପତ୍ନୀ ବୃନ୍ଦାଙ୍କ ସତୀତ୍ଵ ଭଙ୍ଗ କରିଥିଲେ। ସେଇଠି ଜନ୍ମ ହେଲା କାମାସୁର ନାମକ ଏକ ରାକ୍ଷାସ। ଶିବଙ୍କୁ ପୂଜା କରି କାମାସୁର ତିନିଲୋକକୁ ପରାସ୍ତ କରିବାର ବର ପାଇଥିଲା। ବର ପାଇ ସେ ଦେବତାମାନଙ୍କୁ ନିର୍ଯାତନା ଦେବା ଆରମ୍ଭ କରିଦେଲା। ତା’ପରେ ସମସ୍ତ ଦେବତା ଭଗବାନ ଗଣେଶଙ୍କୁ ଆରାଧନା କଲେ। ତା’ପରେ ଭଗବାନ ଗଣେଶ ମୟୁର ଉପରେ ବସି ଏକ ଭୟଙ୍କର ରୂପରେ ପ୍ରକଟ ହୋଇ କାମାସୁରର ବିନାଶ କଲେ।
: ଥରେ ଭଗବାନ ବ୍ରହ୍ମା ସୂର୍ଯ୍ୟଦେବଙ୍କୁ କର୍ମ ରାଜ୍ୟର ରାଜା କରାଇଥିଲେ। ରାଜା ହେବା ମାତ୍ରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଗର୍ବିତ ହୋଇ ଜୋରେ ଛିଙ୍କିଥିଲେ ଏବଂ ସେହି ଛିଙ୍କରୁ ଜନ୍ମ ନେଲା ଅହମ ନାମକ ଏକ ଅସୁର। ତାପରେ ଅସୁର ଶୁକ୍ରାଚାର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ନିକଟକୁ ଯାଇ ତାଙ୍କଠୁ ରାକ୍ଷସ ପ୍ରବୃତି ଶିଖିଲା। ତାର ପ୍ରଚୁର ଅହଂକାରରୁ ଅହଂତାସୁର ହୋଇଗଲା। ସେ ନିଜର ଏକ ରାଜ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରି ବହୁ ଅନାଚାର ଓ ଅତ୍ୟାଚାର ବିସ୍ତାର କରିହାକୁ ଲାଗିଲା। ଏସବୁ ଦେଖି ଗଣେଶ ଧୂମ୍ରବର୍ଣ୍ଣର ଅବତାର ନେଲେ।